Ο παππούς μου και η πάλη των τάξεων

Πριν κάμποσες μέρες άκουσα τον παππού να λέει: "πόσες εποχές άλλαξαν και πόσες ακόμη θ' αλλάξουν". Πόσο βαθιά διαλεκτικός είσαι ρε γέρο, σκέφτηκα. Όχι πως πάντα θα πορευόμαστε τυφλοί και αφελείς εντός μιας δήθεν αόριστης και αψηλάφητης ολότητας υπαγόμενοι σε κάποια, οποιαδήποτε μοίρα. Γι' αυτό άλλωστε και ήταν στο μέγιστο διαλεκτικός ο γέρος. Επειδή η αλλαγή σημαίνει σε τελευταία ανάλυση ένα πράγμα, ή μάλλον έτσι το κατάλαβα εγώ: η ταξική πάλη κινεί την ιστορία, διεμβολίζει τις κοινωνίες (ή ακριβέστερα τους κοινωνικούς σχηματισμούς) και κάθε επιμέρους κομμάτι από την παραγωγική διαδικασία μέχρι ένα κατά τ' άλλα τυχαίο συμβάν της καθημερινότητας.

Αλλά για να μην πολυμπλέκουμε τα πράγματα είναι ανάγκη (ζωτική για το κείμενο) να αναφερθούμε σε ουσιώδη σημεία τα οποία ίσως να περάσουν απαρατήρητα, οπότε και το κείμενο θα είναι απλώς ένας σωρός λέξεων. Μιλήσαμε για πάλη των τάξεων αλλά τι ακριβώς είναι οι τάξεις, τι σχέση έχουν με την πάλη αναμεταξύ τους; Ε, λοιπόν θα τολμήσω να αποδώσω περιληπτικά την απάντηση που έδωσε σ' αυτό το ερώτημα ο μαρξιστής Νίκος Πουλαντζάς στο βιβλίο του "Οι κοινωνικές τάξεις στο σύγχρονο καπιταλισμό».

Βασικά, το ερώτημα δεν έχει δυο σκέλη όπως αφήνεται να εννοηθεί από την διατύπωση του. Αυτό συμβαίνει για ένα μεγάλης σημασίας λόγο: Οι τάξεις υφίστανται μόνο μέσα στην πάλη των τάξεων. Η θέση αυτή αποτελεί το αποτελεσματικότερο μας μεθοδολογικό εργαλείο για την απάντηση εφόσον υπονοεί μια διαλεκτική ύπαρξης των κοινωνικών τάξεων-ταξικής πάλης .

Μπορώ αρχίζοντας να πω πως οι κοινωνικές τάξεις είναι σύνολα, σύνολα κοινωνικών φορέων που προσδιορίζονται σε τελευταία ανάλυση (δηλαδή όχι αποκλειστικά) από την θέση που έχουν στην διαδικασία παραγωγής. Ο προηγούμενος συλλογισμός είναι άμεση απόρροια της μαρξιστικής ανάλυσης. Σύμφωνα μ' αυτήν αν και η οικονομία επικαθορίζει ένα τρόπο παραγωγής και κατ' επέκταση έναν κοινωνικό σχηματισμό, εντούτοις σπουδαίο ρόλο παίζει η πολιτική και η ιδεολογία. Ο Πουλαντζάς αναφέρει σχετικά: "Ο μαρξισμός θεωρεί τις κοινωνικές τάξεις σαν τα κοινωνικά σύνολα στα οποία αναπτύσσονται (ταξικές) αντιφάσεις και (ταξικοί) αγώνες σε μια και ενιαία κίνηση:[...] Οι κοινωνικές τάξεις συμπίπτουν με τις μορφές ταξικής πρακτικής, δηλαδή με την πάλη των τάξεων, και βρίσκουν τη θέση τους μόνο μέσα στην αντίθεση τους." Τα λόγια αυτά του φιλοσόφου αποτελούν τη μήτρα της θέσης που επισημάνθηκε ήδη ως άκρως σημαντική. Μπορούμε λοιπόν να διακρίνουμε κυρίως δυο ουσιώδη για την στήριξη της θέσης μας στοιχεία έως τώρα: θέση των κοινωνικών τάξεων στην παραγωγή και μορφές ταξικής πρακτικής της κάθε τάξης (ταξική πάλη που επενεργεί στην και διεμβολίζει την πρώτη). Είναι όμως επιτακτική ανάγκη να πούμε, και να εξηγηθεί παρακάτω το γιατί, πως ο προσδιορισμός των τάξεων δείχνει πως οι κοινωνικοί φορείς κατέχουν θέσεις αντικειμενικές μέσα στο σύνολο των μορφών της κοινωνικής πρακτικής και να διαλύσουμε κάθε υπόνοια ελέγχου από μέρους των φορέων ως προς τον ταξικό προσδιορισμό. Όταν μιλάμε για σύνολο μορφών κοινωνικής πρακτικής εννοούμε το σύνολο του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας. Συγκεκριμένα: πρέπει να έχουμε κατά νου πως η ταξική πάλη διεμβολίζει 1) την οικονομική σφαίρα (δομή) 2) την πολική και την ιδεολογία (υπερδομή) και 1)τις σχέσεις παραγωγής και 2) τις πολιτικές και ιδεολογικές σχέσεις. Επομένως, μιας και δεχτήκαμε πως οι κοινωνικές τάξεις υπάρχουν μόνο μέσα στην πάλη των τάξεων πρέπει να επισημάνουμε πως η κοινωνική τάξη ορίζεται από το πώς υπάρχουν οι σχέσεις παραγωγής, οι ιδεολογικές και πολιτικές σχέσης. Κι εδώ αποκαλύπτεται το μεγαλείο του μεθοδολογικού μας εργαλείου αφού με βάση τα παραπάνω οφείλουμε να πούμε το εξής: Η κοινωνική τάξη ορίζεται από το πώς υπάρχουν οι σχέσεις παραγωγής, οι ιδεολογικές και πολιτικές σχέσεις μέσα στην πάλη των τάξεων.

Όσον αφορά το σημείο που δεν εξηγήθηκε στην προηγούμενη παράγραφο, απ’ αυτό ξεκινά η κουβέντα γύρω από την ταξική τοποθέτηση (ταξικό ένστικτο) στρωμάτων μιας τάξης, δηλαδή προσέγγιση ταξικών θέσεων άλλων κοινωνικών τάξεων οι οποίες έχουν διαφορετικά ή αντιτιθέμενα αντικειμενικά συμφέροντα με την τάξη στην οποία ανήκει το εν λόγω στρώμα. Άρα παρότι αναφέρθηκε πως οι τάξεις υπάρχουν μόνο μέσα στην πάλη των τάξεων αυτό δεν σημαίνει πως αν, σύμφωνα με την συγκεκριμένη κατάσταση της πάλης των τάξεων, κάποιο στρώμα μιας τάξης πολωθεί σε αντιτιθέμενη με το αντικειμενικό του συμφέρον θέση θα οριστεί ως στρώμα αυτής της τάξης. Εξάλλου ήδη μιλήσαμε για αντικειμενικές θέσεις των τάξεων στον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας οι οποίες δεν υπάγονται στη θέληση των κοινωνικών φορέων. Εδώ αποδεικνύεται η σημαντικότητα της θέσης περί μη γραμμικής διεξαγωγής της πάλης των τάξεων (βλ. παρακάτω) ενώ ταυτόχρονα απορρίπτεται η σχεσιολογία, που παραμονεύει, ως προς τον ταξικό προσδιορισμό (ή ταξικό δομικό προσδιορισμό για να μιλήσουμε με πουλαντζικούς όρους).

Επανερχόμενοι στο αρχικό μας ζήτημα, πρέπει να καταστεί όσο το δυνατόν σαφές πως δεν μιλάμε για μια κίνηση γενικά και αόριστα αλλά για την πορεία των κοινωνικών σχηματισμών (όπου και βρίσκεται η καθοριστική συμβολή του Μαρξ) στην δικτατορία του προλεταριάτου (όπως λέει χαρακτηριστικά ο Λένιν στο Κράτος κι Επανάσταση για το πως αντιμετωπίζει ο μαρξισμός την ταξική πάλη) και από κει εν τέλει στην αταξική κοινωνία, στην άρνηση της ίδιας της πάλης των τάξεων. Από την άλλη πάλι δεν γίνεται λόγος εδώ για κανενός είδους γραμμική εξέλιξη καθοδηγούμενη από κάποιο ατσάλινο ιστορικό νόμο. Η ταξική πάλη διεξάγεται με άλματα και υποχωρήσεις(όχι πισωγυρίσματα). Όμως, πρέπει για να γίνω σαφέστερος να αναφερθώ σε μια περιοδολόγηση (ριψοκινδυνεύω τη λέξη), με την ευρύτερη έννοια της λέξης, της ταξικής πάλης και να μιλήσω για φάσεις διεξαγωγής της ταξικής πάλης. Άρα για να συμπυκνώσω: η πάλη των τάξεων καταλήγει στην άρνηση της μέσω μιας τρικυμίας συγκεκριμένων συγκυριών, σε κάθε μια από τις οποίες ο συσχετισμός δυνάμεων των δυο κύριων αντιτιθέμενων τάξεων (εργατική τάξη-αστική τάξη) αποτελεί επίδικο (παράλληλα η συγκεκριμένη συγκυρία αποτελεί τη συγκεκριμένη κατάσταση της πάλης των τάξεων).